आमचा ST चा प्रवास!

ओमीची अमेरिकेतील उन्हाळी सुट्टी आणि भारतातला पावसाळा ह्याचा उत्तम संगम साधून आम्ही भारतात सहकुटुंब सहपरिवार जायचे ठरवले. त्यातून काही प्रवास सहकुटुंब, काही प्रवास एकट्याने तर काही ओमी सोबत बाबा आणि काही ओमीसोबत आई असे आखले. ह्या प्रवासातील पहिलाच मोठा प्रवास ओमी आणि माझा. त्याला कोकणातल्या काही गावांमध्ये घेऊन जायच ठरलं.

माझ्या आयुष्यातली अतिशय महत्वाची स्थाने म्हणजे, बागडे काका - काकू आणि सुप्रिया ताई ह्यांना भेटायचं होत. सोबत माझी जीवश्च: कंठश्च: मैत्रीण शीतल सोबतीला. 

मला आणि शीतलला थोड्या वेगळ्या पद्धतीने फिरायचं होत पण पावसाळा आणि कोकणातलं महाड ह्या गावाचं एक वेगळच नातं असल्याने प्रवास थोडा आखीव रेखीव असलेला बरा. त्यातून आम्ही दोघी आणि सहा वर्षांचा ओमी असा प्रवास करायचा म्हणजे, सुरक्षितता वगैरे वगैरे सगळ्या गोष्टी कुटुंबाच्या चौकटीत महत्वाच्या होत्या. शेवटी महाराष्ट्र शासनाची शिवशाही (luxury) बस ठीक राहील असे शीतलने सुचवले आणि त्याचे reservation करावे म्हणजे सगळयांनाच आपल्या जाण्याची आणि ठराविक वेळेत पोहचण्याची शाश्वती राहील. त्यातून माझे प्रवासयोग आणि वेळ पाळण्याचे गणित ह्याचा अचूक अंदाज असल्याने, तिने मला रात्रीच दादरला मृदुल काकीकडे (शीतलच्या माहेरी) आपण सगळ्यांनी राहायचं आणि पहाटेची पहिली बस घेऊन जायच असा योग्य तो प्लॅन बनवला. ठरल्याप्रमाणे आम्ही रात्री दादरच्या घरी आलो खरे. (दादरच्या घराचा प्रवासही लिहिण्यासारखा आहे, पण पुन्हा केव्हातरी!) त्यानंतर मग पहाटे ४-४:३० वाजता उठून तयार होऊन पहाटे ६:१५ ची बस पकडायची असं सगळं ठरल होत. रात्री दादर मध्ये पोहचल्यावर शीतलने गुगली टाकली. शिवशाही बस ऐवजी आपल्याला ST चे तिकीट मिळालंय. शीतलच्या हातून चुकून घडलेला उत्तम गोंधळ! बस चा व्यवस्थित अंदाज न घेता, सकाळची पहिली महाडला नेणा-ऱ्या बस चे तिकीट द्या असे सांगून मिळेल ते तिकीट तिने घेतले. तिकीट काढतानाही आरक्षणगृहाचे अधिकारी तिला ३९० रुपये तिकिटाचा खर्च झाला असा सांगितल्यावर तिने ३९० X ३ असे पैसे दिले आणि त्यातूनही पैसे परत आल्यावर आमच्या डेंटिस्टचे दात उघडायला बराच काळ झाला तो पर्यंत ST महामंडळाच्या चपळ कार्यकाऱ्याने तिकीट उरलेले पैसे आपल्या हुशारीचा भरपूर जोर काढून शीतलला परत केले होते. झालं मग म्हणतात ना "जे लिहिले कभाळी ते चुके ना कधी काळी" प्रमाणे आमच्या भाग्यातला ST चा प्रवास आम्ही आनंदाने करायचा असं तिघांनाही ठरवलं. त्यातून ओमीला बसचाच मुळात प्रवास पहिल्यांदा करायचा असल्याने, मला फक्त एकाच गोष्टीच टेन्शन ह्याला बस लागू नये, बाकी तो सब सांभाल लेंगे!

प्रवासाच्या दिवशी, अलार्म च्या आधीच मी आणि शीतल उठून तयारीला लागलो, दोघींचा सकाळचा चहा आणि नाश्ता करून आम्ही ओमीला ५:१५ वाजता उठवून तयार करून घरातून ५:४५ ला निघालो. सकाळी बस स्टेशन पर्यंत टॅक्सीने पोहचलो. ओमीला एकदमच आनंद झालेला कुठेतरी मस्त फिरायला जायचंय आणि शीतल आणि आईसोबत म्हणजे फुल्ल टू धम्माल असणार आहे. त्यातून गप्पा रंगवणाऱ्या आईने अमेरिकेपासूनच मुलाची भक्कम तयार करून आणली होती. त्याला कधी फक्त बाबासोबत तर कधी आईसोबत वेगळ्या गावांमध्ये फिरायचं आणि भारतातल्या कॅम्पिंग चा अनुभव घयायचा अशी पट्टी पढवली होती. पण आमच्या बाबाच्या  भक्ताने (ओमीने) बोरिवली मेट्रॉ स्टेशनलाच बाबाचा निरोप जणू सासरी जात असल्यासारखा घेतला होता आणि माझा उत्साह चिंतेत परिवर्तित केला होता. शीतलला पाहून त्याने अंगात बळ आणलं होत आणि तिला खिशात टाकलं होत, जेणेकरून आपली सगळी गरज शीतल पूर्ण करेलच आणि उगाच ह्या बाईच्या मागे आपण डोकं फोडून घ्यायला नको अशी महत्वाची सोय करून ठेवली होती. काही का असेना पण त्याने माझा उत्साह द्विगुणित झाला होता. एकदम लवकर उठून शहाण्या मुलासारखा आमचा ओमी तयार होऊन स्वतःची बॅग सांभाळत बस स्टॅण्डवर आमच्यासोबत आला. सकाळची ६:१५ची ST ६:४५ ला दादरला आली, तोपर्यंत ओमीने रस्त्यावर राहणाऱ्या मुंबईतल्या जनतेला जवळून पहिल होत, पहाटे उठून कार्याला लागणाऱ्या मुंबईचं दर्शन घेतलं होत, सगळ्यात महत्वाचं म्हणजे बसची वाट पाहणे आणि एखादी बस स्टॅण्डवर आलीच तर ती आपली आहे का नाही ह्याची चौकशी डायरेक्ट बसमधल्या कन्डक्टरशी करायची इतपत हुशारीही कमवली होती. माझा आणि शीतलचा एक हक्काचा गडी तयार झाला होता :) मध्ये मध्ये आम्हाला त्याच्या बऱ्याच प्रश्नांना समोर जावं लागत होत, पण issue escalate करण्यासाठी बस स्टॅन्ड वर कुठे जायचा ह्याचा त्याला अंदाज नसल्याने मग शीतल आणि मी ज्या ऑफिस मध्ये चौकशी करत होतो, ते सगळं पाहून त्याला वाटलं असावं, आपलं कॅम्पिंग बहुतेक स्वप्नच राहणार की काय? पण हाय रे हाय तितक्यात आमची बस आली, ओमीने त्याच जराही अवसान न गाळता नव्या उत्सहाने बस मध्ये शिरायची हुशारी दाखवली, खर तर ह्या मावळ्याला कसला जोर आला होता म्हणून सांगू, मला तर वाटलं रायगडावर ह्याला महाडला गेल्यावर लगेचच न्यावं! 

शेवटी एकदाचे बस मध्ये चढलो. पुढे आमच्या जागांवर स्थानापन्न झालो ते थेट झोपण्याच्या उद्देशाने. पण ओमीची झोप पूर्ण उडाली होती, बसमधला पहिलाच प्रवास, त्यातून ST च्या नव्या स्वच्छ अशा बस मध्ये शिरलो होतो. निळ्या रंगाच्या नवीन कोऱ्या सीट्स होत्या. खिडक्या उघड्या... उघड्या खिडकीच्या बाजूला बसून प्रवासाचा आनंद काही औरच. ओमीला म्हटलं तू बस इथे, तर पट्ठ्या घाबरला. कधी खिडकीच्या उघड्या काचा त्याने तश्या अनुभवल्या नव्हत्या. अमेरिकेत कायमच काचा बंद आणि वेगमान प्रवास. मला म्हणाला, तू बैस इथे मी बाजूला बसतो. कितीतरी वेळ सीटचा बेल्ट शोधत राहिला आणि शेवटी मला त्याने न राहवून विचारला ह्या सीटला बेल्ट कुठेय? मी आणि शीतल दोघीही मनापासून हसलो आणि त्याला सांगितलं इथे नाहीये. तसा ओमी घाबरलाच. साधं कार मधून जाताना आपण बेल्ट लावतो पण एवढ्या मोठ्या बस मध्ये बेल्ट नाही? ज्या पद्धतीने तो बस मध्ये सीटचा बेल्ट शोधत होता, त्या पद्धतीने मला समजलं की ह्याला ही बस म्हणजे विमानच वाटत आहे, फक्त कॅम्पिंगला नेणार वेगळं जमिनीवरच विमानं! घ्या :)  मुंबई ते नवी मुंबई प्रवास ओमीने मला घट्ट पकडून केला, कारण बेल्ट नाही आणि ड्राईव्हर काका पण सकाळच्या रस्त्यावरून मस्तीत गाडी चालवायचा आनंद घेत होते. मध्येच कंडक्टरने आमची तिकीट तपासणी केली, आणि आम्हा दोघींच्या तिकिटावरच्या वयाचा आणि प्रत्यक्षात दिसण्याचा आणि वागण्याचा अगदीच संबंध नसल्याने त्यानेही आमच्या ओमीची जबाबदारी घायची मनोमन शपथ घेतलेली. झालं तर मग, आमचा प्रवास आता सुखरूपचं होणार होता! आम्ही ओमीला धीर देण्याऐवजी कंडक्टर ओमीला धीर देत होता, हळूहळू ओमीलाही खात्री झाली हा प्रवास नॉर्मल आहे. तसतसा, तो खिडकीतून बाहेर माझ्या बाजूलाच बसून पाहू लागला. हळूहळू माझ्या मांडीत येऊन स्थिरावला आणि कोकणातल्या डोंगररांगांनी त्यालाही भुरळ पाडायला सुरुवात केलेली. छोटेसे झरे ते धबधब्यांचा आनंद लुटत, मस्त गप्पा मारत माय लेक रमून गेले. 

मध्येच ओमी शीतलला खिडकीच्या बाजूने हाक देऊन तिच्यासोबत खेळत होता तर कधी सीटवरून. मध्येच लपाछपी तर मध्येच टिवल्या बावल्या.थोड्यावेळाने शीतल दमली आणि झोपली, मग तर ओमीच्या अंगात भरपूर मस्ती आली, खूपदा तिला झोपेतून ऊठवायचे प्रयत्न केले, मग मात्र शीतलने अगदीच मान टाकली आणि ओमीने स्वतः कसा प्रवास एन्जॉय करतोय ह्याकडे लक्ष द्यायला सुरुवात केली... 

अचानक वळणा वळण्याच्या रस्त्यावरून जाताना, हिरवीगार डोंगररांगा अनुभवताना त्याला खूपच आनंद झाला, मला म्हणाला,"थँक्यू मम्मा, आता आपण कॅलिफोर्निया मध्ये आलो पण!" मला आनंद झाला की ह्यालाही कोकण आणि कॅलिफोर्निया ह्याचा जवळचा संबंध पटला पण रिऍलिटी समजावताना, एखादे गाव दाखवताना त्याचे असंख्य प्रश्न हाताळताना हाताशही झाले. कॅलिफोर्निया जगातल्या फर्स्ट वर्ल्ड कंट्रीचा भाग, पण भारतासारख्या विकसनशील देशात फर्स्ट वर्ल्ड कंट्री बनवताना होणारा बराचसा सृष्टीचा ऱ्हास, आणि बाकी बऱ्याच गोष्टींचे अनुमान मनोमनी बांधताना खूप खंत वाटत राहिली. जमेल तसे चांगल्या बाजूने मी त्याच्या प्रश्नांना उत्तरे दिली. कोकणचे उत्तम चित्र आणि भारताचे उत्तम चित्र त्याच्या मनामध्ये रेखाटलेही. पण तो पण तर सगळं निरीक्षण करतच होता. अनुमान काढण्याइतपत त्यालाही बुद्धी आहेच, त्यामुळे उगाचच क्षितीज्याच्या पल्याड जे खरे चित्र आहे त्याचा अंदाज देणेही भाग होते. मग शेतकरी कसा असतो, ते गरीब का राहतात वगैरे प्रश्नांची उत्तरे मला त्याला अर्थशास्त्राच्या दृष्टीने देणे मात्र कठीण गेले. 

पावसाळी हवा, ढगाळ हवामान, त्यात कुठल्या माणसाला सूसू लागणार नाही? झालं आमच्या चिरंजीवाला सूसू लागलीच. मला म्हणाला,"चल बसच्या मागच्या सीटवर", मी: "अचानक मागे का जायचंय?" ओमी :" मला रेस्टरूम मध्ये जायचंय." मी:  "रामाSSS! अरे ह्या बसमध्ये रेस्टरूम नाहीये, आता थांब नेक्स्ट स्टॉप येईपर्यंत." ओमी : "कस नाहीये? मग ह्या बसमधले सगळे कुठे सूसू करतात?" जमेल तस त्याच तोंड बंद करत, त्याला सांगितलं जस आपल्या कार मध्ये नाहीये तसंच. आता आपण मध्ये थांबू तेव्हा जाऊ. O.K. म्हणाला. आता पुढची पंचायत मला माहीत होती. पण आता जे आहे ते आहे, एवढ्या सगळ्या प्रवाशांमधलेच आम्ही एक प्रवासी. जगातल्या अनुभवांना आपण फिल्टर लावायचा म्हटला तर लावता येतो, पण त्याने कैक जणांचे अनुभव नाकारता तर नाही ना येत? आपणही त्यातलच एक व्हायचं असं मनापासून ठरवलंच होत मग आनंदाने सगळं छान आहे असाच त्याला अनुभव द्यायचा. सुप्रिया ताईच्या शिकवणीने मीही आता लेबल लावायचं सोडून दिल होत, तर हा अनुभवही माझी त्यासाठीची एक परीक्षा होती. उगाच कसलाच पुढचा अंदाज न देता, मी आणि शीतल पुढल्या बस स्टॉप वर त्याला शिस्तीत सुलभ शौचालय मध्ये घेऊन गेलो. आश्चर्याची गोष्ट म्हणजे, ह्यावेळेस आम्हाला बऱ्यापैकी स्वच्छ सुलभ पाहायला मिळाले. स्त्रियांच्या कक्षात ओमीला नेले होते, त्यामुळे तो तसा काही फारसा आनंदी नव्हता त्यातून एक-दोन अजब दृश्यानं तोही गार झाला होता. शेवटी जेव्हा गरज पडते तेव्हा माणूस फिल्टर सोयीस्कर पणे काढतोच म्हणा :) एकदाचा सूसू कार्यक्रम आटोपला आणि आमचा हिरो पुन्हा एकदा नवीन प्रवासाला सज्ज झाला. 

पुढच्या टप्प्यावर, आम्हाला आता अजून धबधबे पाहायचे होते, नवी गावं पाहायची होती, नवे भाजीवाले आणि टुमदार घरही पाहायची होती. मध्येच स्टॅण्डवर, फेरीवाले चढले. कोणी पॉपकॉर्न घेऊन तर कोणी चिकी आणि लिमलेटच्या गोळ्या घेऊन, कोणी कापलेली काकडी घेऊन तर कोणी चणे शेंगदाणे घेऊन, कोणी बटाटावडा घेऊन तर कोणी बिस्कीट, वेफर्स आणि आलेपाक घेऊन. हे सगळं पाहून ओमी तर चक्रावलाच. त्याला सॉलिड वाटत होत, आधी काकडी, मग लिमलेटच्या गोळ्या आणि नंतर चिक्की सगळं आवडीने शीतलकडून मागून घेतल. लिमलेटच्या गोळ्या तर खजिना मिळाल्यासारख्या तो खातो. काकडी तर वेळ प्रसंगी कोल्ह्यासारख्या युक्त्या लढवून कोणाच्याही हातातून सोडवून खाईल. साधे वेफर्स पण भरपेट खाल्ले. मग शेंगदाणा चिक्कीही  झाली.  शीतल ला एकदम नवल वाटलं, कारण चॉकलेट्स हा खात नाही पण लिम्लेटच्या गोळ्या आणि फ्रुट कॅंडींवर त्याने जसा आडवा हात टाकला होता ते पाहून तिला अंदाजच बांधता येत नव्हता. अमेरिकेतून आम्ही मोठी मोठी चॉकलेट्सची पाकीट आणतो पण ह्याच्यासाठी मात्र भारतातून लिम्लेट आणि फ्रुटकँडी घेऊन जातो हे कोणालाही सांगितलं तर उगाच अतिशयोक्ती वाटावी पण प्रत्यक्ष पहिल तेव्हा तिला खात्रीच पटली. 

थोड्या वेळाने पुन्हा खिडकीतली गंमत चालू झाली, पण आता मात्र ओमी धिटावला होता, हळूहळू खिडकी जवळची सीट त्याने बळकावली होती. एकटाच निसर्ग अनुभवत होता, कदाचित इतका सुंदर निसर्ग नि:शब्द अनुभवायचा त्यालाही छंद लागला होता. मीही, जरा निवांत झाले होते आणि अचानक माझा आणि शीतलचा हलकासा डोळा लागला होता. 

पुढे मग अजून भुकेची वेळ, आणि गाडी जेवणासाठी थांबणार होती. कंडक्टर बेल मारून सगळ्यांना म्हणाले, गाडी जेवणासाठी  १५ मिनिटे थांबेल, तसा ओमी मला उठवायला लागला, "मम्मा, नीट बस आता आपल्याला जेवण मिळणार आहे." मला काहीच कळेना, खडबडून जागे झाले आणि त्याला विचारल, "काय?" ओमी: "अग कंडक्टर crew आपल्याला आता जेवण देणार आहे, sit straight and upright". मी अगदीच गार झाले, ह्या पठ्ठयाला ही बस खरंच विमानसेवा वाटत होती, हा अंदाज एकदम खरा ठरला. "ST बसला विमान समजणारा हा पहिलाच!" मी आणि शीतल पुन्हा एकदा खळखळून हसलो. शेवटी त्याच्या आनंदावर विरजण घालून त्याला आम्ही आणलेली त्याची जॅम sandwitches दिली, थोडा अजून खाऊ दिला, पाणी दिले. आणि सुलभ मध्ये सूसू कार्यक्रमाला नेले. ह्यावेळी मात्र तो जेन्ट्स सेक्शनमध्ये एकटाच गेला आणि आलाही. सुलभ ते बस मधल्या रस्त्यातल्या चिखलात हुशारीने उड्या मारत बस मध्ये बसला. पुढच्या प्रवासाला, आम्ही सज्ज झालो. 

आता आम्ही माणगाव सोडले होते, ह्यापुढे मोठे ब्रेक नव्हते, आणि पुढला स्टॉप महाड आता एक- दीड तासावर होता. तोपर्यंत बराच प्रवास आनंदाने पार पडला होता. आता ओमीला झाडांना खत घालण्यासाठी पण सूसू करायची सवय शीतलने लावली होती. एकंदरीतच ह्या प्रवासाने त्याला पुढ्यच्या भारतातल्या प्रवासासाठी तयार केले होते. पण अजून खूप काही शिकायचं असतंच ना... तसच काहीस झाल! 

सकाळीच उठून आम्ही निघाल्याने सकाळचा मोठ्ठा कार्यक्रम ओमीचा बाकी होता, त्यातून फ्रुटी प्या,मध्येच खाऊ खा ह्या सगळ्यात पोटाने नकारघंटा वाजवायचा कार्यक्रम सुरु केला... आता नवी पंचायत. फर्स्ट वर्ल्ड कंट्री मध्ये राहणाऱ्या मुलाला, कधी रांग लावून पोट साफ करायची वेळच आली नव्हती, त्यातून आली रे आली की आमची सोय कुठेतरी व्यवस्थितच होते, त्यामुळे आलेल्या गोंधळाला थांबवायचीही एक सवय असते, त्याचे शिक्षण पुस्तकात वाचून थोडेच मिळते? ते तर अनुभवाचे शिक्षण. जगाच्या पाठीवर तुम्हाला अनंत शिक्षणाचे धडे देणारे क्लासेस मिळतील पण नेमके काही क्षणात आवश्यक असणाऱ्या हुशारीचे शिक्षण तुमचे तुम्हालाच घावे लागते. त्यातलेच हे एक! पोटाची गरज ओळखून ओमी मला हळूच म्हणाला, "आता मला जायचंय". आता बोला! मी पण घाबरले, कारण हे सगळं गणित जमवायचं कस. एरव्ही आम्ही ओमीचे आईबाबा, ओमीने असा आवाज दिल्या दिल्या सोयी करण्याची जादू करत असलो तरी आता मात्र, मदतीची हाक कंडक्टर ला मारल्याखेरीज पर्याय नव्हता. कंडक्टरला आणि त्याचबरोबर आमच्या आजूबाजूच्या प्रवाशांना गंभीर परिस्थितीचा अंदाज आला. कंडक्टर कितीही वाटून सुद्धा वळणा वळणाच्या रस्त्यावर एवढी मोठी ST उभी करण्याचा धोका पत्करणारा नव्हता. शेवटी शीतलने ओमीला मोठे श्वास ह्या वेळी कसे घ्यावेत, आताच कसे अंकगणित उपयोगी आणावे, ह्यासारखे हुशारीचे शिक्षण द्यायला सुरुवात केली. सोबत मला पण आता आपल्या अनलिमिटेड डेटा प्लॅन चा उपयोग मुलांच लक्ष दुसरीकडे वळवण्यासाठी  कसा करावा ह्याचे धडे दिले. शेवटी अजून एक-दीड तासाचा प्रश्न होता, तो सोडवण्यात आम्ही दोघीनींही आमची सगळी हुशारी कामी लावली आणि ओमीची हुशारी patience ह्या एका तत्वाला आत्मसात करण्यात लावली. शेवटी एकदाचे महाड आले, आणि आम्ही दोघीनीही जीव की प्राण एक करून बॅगा घेऊन धडाधड ओमीला उचलून गाडीतून  उड्या मारल्या. महाड मध्ये बागडे काका घ्यायला आले ते पण रिक्षा वैगैरेची सोया करुनच. एरव्ही शिवाजी चौकातून आम्ही घरी चालत  गेलो असतो, पण आज धावत, रिक्षेने पोहचलो होतो. बस प्रवाशांनीही आम्हाला सुटकेचा निःश्वास टाकून निरोप दिला होता आणि ओमीने घरी गेल्या गेल्या आपला गड सर केला होता. त्यांनतर, 'ओमीचा विजय असो', अशा आरोळ्या आम्ही सगळ्यांनीच मनोमन ठोकल्या होत्या. शेवटी परिस्थितीने मिळालेल्या शिक्षणाने सगळेच खुश झाले होते आणि आयुष्यभरातले महत्वाचे शिक्षण आत्मसात करण्याचे कसब आता ओमीला उमगले होते. 

असा आमचा पहिला ST प्रवास सफळ संपूर्ण जाहला, आणि आम्ही अजून गावांतून प्रवास करायाला तयार झालो, पुढे पुनीर ह्या श्रीवर्धनच्या खेड्यातून मुंबईला परत येताना आम्ही बिनधास्त STतून यायचा निर्णय घेतला तेही reservation मिळालेले  नसतानाही, त्यातली गंमत पुढल्या भागात! 

मला मिळालेली शिकवण -  "आपण शिक्षण घेऊन हुशार होऊन, थोडसे पैसे कमावल्यावर, पालकत्वाच्या गप्पा मारून मुलांना खूपच कक्षेतल्या आयुष्यात गोंजारायाला पाहतो, पण त्याहीपलीकडे परिस्थिती नावाचा गुरु असतो, हे आपण बऱ्याचदा विसरतो. शेवटी तोच गुरु आपल्या मुलांचा खऱ्या अर्थाने confidence वाढवू शकतो. आपण फक्त त्यांना त्याही परिस्थितीला समोर जाण्याचं बळ द्यायला शिकवायला पाहिजे आणि असे अनुभव घेताना त्यांच्यासोबत आपणही त्यांना सांगायला पाहिजे, हा पण एक आपल्याच आयुष्यातला भाग आहे, त्यालाही आपलंस करण, एक अनुभव आहे आणि हेच खर शिक्षण आहे."